هزاران سال پیش، یک طاعون ماقبلتاریخی با سرعتی هولناک در سراسر اوراسیا گسترش یافت. دانشمندان ردّ آن را در بقایای انسانیِ پراکنده در نقاط دور از هم پیدا کردهاند؛ ردهایی که مربوط به زمانی بسیار پیشتر از «مرگ سیاه» است، پیش از آنکه طاعون شهرت ترسناک خود را پیدا کند. آنچه کارشناسان را سردرگم کرده بود این بود که این بیماری چگونه بدون حضور ککها ــ عامل اصلی شیوع طاعون در قرون وسطی ــ توانسته بود چنین گسترده پخش شود.
اکنون شاید پاسخی غیرمنتظره برای این معما پیدا شده باشد. بر اساس پژوهشی تازه که در مجله Cell منتشر شده و ScienceAlert آن را گزارش کرده، بهنظر میرسد نخستین ناقل شناختهشده طاعون در جهان یک گوسفند اهلی بوده است. این یافته نخستین شواهد روشن را ارائه میدهد که طاعون عصر برنز از طریق حیواناتی که همراه انسانها جابهجا میشدند، گسترش یافته است.
پژوهشگران DNA مربوط به Yersinia pestis، باکتری عامل طاعون، را روی دندان یک گوسفند ۴ هزار ساله پیدا کردند؛ دندانی که در محوطه باستانی آرکایم در جنوب روسیه امروزی کشف شده بود. این سویه به شاخه طاعونِ اواخر نوسنگی و عصر برنز تعلق دارد؛ شکلی اولیه از بیماری که توانایی آلودهکردن ککها را نداشت. نبود این سازوکار باعث شده بود دانشمندان سالها نتوانند توضیح دهند طاعون چگونه توانسته در آن دوران قارهها را درنوردد.
این کشف بخشی از پروژهای بزرگتر بود که مهاجرت دامها را در کنار انسانها از هلال حاصلخیز تا سراسر اوراسیا دنبال میکرد. تیم پژوهشی DNA باستانی گاو، بز و گوسفند را بررسی کرد؛ موادی که معمولاً سالم نمیمانند و اغلب آلودهاند.
تیلور هرمس، باستانشناس دانشگاه آرکانزاس و نویسنده اصلی پژوهش، گفت: «وقتی DNA دامها را در نمونههای باستانی آزمایش میکنیم، با یک سوپ ژنتیکی پیچیده از آلودگی روبهرو میشویم. این موضوع مانع بزرگی برای بهدستآوردن سیگنال واضح از خود حیوان است، اما در عین حال فرصتی ایجاد میکند تا بهدنبال پاتوژنهایی بگردیم که گلهها و مراقبانشان را آلوده کرده بودند.»
این شانس در مورد گوسفند آرکایم نتیجه داد. DNA طاعونِ پیداشده روی این دندان با سویههایی مطابقت داشت که پیشتر در بقایای انسانیِ هزاران کیلومتر دورتر شناسایی شده بودند؛ تطابقی که برای نخستین بار نشان میدهد جابهجایی حیوانات میتوانسته عامل انتقال بیماری به انسانها در آن دوره باشد.
هرمس گفت: «موضوع فقط جابهجایی انسانها نبود. این گوسفندِ حامل طاعون نقطه عطفی برای ما بود.»
پژوهشگران اکنون گسترش طاعون را حاصل تعامل سهجانبه میان انسانها، دامها و یک مخزن طبیعی ناشناخته میدانند؛ احتمالاً جوندگان بومی استپهای اوراسیا. گوسفندانی که در دشتهای وسیع میچرخیدند ممکن بود با حیاتوحش آلوده روبهرو شوند و باکتری را به گلهها و سپس به انسان منتقل کنند. تیم پژوهشی همچنین احتمال میدهد مسیر انتقال میتوانسته برعکس هم باشد.
بیماریهای حیوانی باستانی بهندرت حفظ میشوند. حیوانات معمولاً با دقت دفن نمیشدند و بسیاری از بقایا از وعدههای غذایی بهجا ماندهاند که اغلب پخته شده و DNA را از بین بردهاند. همین موضوع این کشف را بسیار نادر میکند.
یک ژنوم بهتنهایی معما را حل نمیکند، اما همین یک گوسفند باستانی دامنه جستوجو را محدود کرده و تصویر روشنتری از این ارائه میدهد که یکی از نخستین همهگیریهای تاریخ بشر چگونه ممکن است همراه حیواناتی که انسانها بیش از همه به آنها وابسته بودند، جابهجا شده باشد.
