وقتی باستان‌شناسان سنتی می‌خواهند از شیوه‌های زندگی انسان‌های باستان سر در بیاورند، به سرنخ‌هایی مانند ابزارها، استخوان‌ها و سفالینه‌ها متکی هستند. اما باستان‌شناسان تجربی یک قدم جلوتر می‌روند — آن‌ها رفتارهای گذشته را بازسازی می‌کنند تا از نزدیک تجربه کنند که انسان‌ها چگونه زندگی می‌کردند.
دقیقاً همین کاری است که اخیراً تیمی از پژوهشگران برای بررسی نحوه استخراج دندان‌های حیوانات توسط جوامع عصر سنگ در شمال شرقی اروپا انجام دادند تا ببینند چگونه این دندان‌ها به زیورآلات تبدیل می‌شده است. این تیم به سرپرستی آیا ماکانِه، پژوهشگر مهمان در بخش فرهنگ‌های دانشگاه هلسینکی، هفت روش مختلف استخراج دندان را شخصاً آزمایش کرد تا مشخص کند کدام یک مؤثرتر و کارآمدتر است. یافته‌های آن‌ها در تاریخ ۲۰ ژوئن در مجله علوم باستان‌شناسی و مردم‌شناسی منتشر شد و دیدگاه‌های تازه‌ای درباره زندگی شکارچی-گردآورنده‌های پیشاتاریخ ارائه می‌دهد.
ماکانِه در بیانیه‌ای از دانشگاه گفت: «آزمایش‌های ما نشان می‌دهد که استخراج دندان، فرایندی عامدانه و زمان‌بر بود که در زندگی روزمره، به‌ویژه در فعالیت‌های آشپزی، ادغام شده بود. این یافته، این فرضیه را به چالش می‌کشد که دندان‌های مورد استفاده در زیورآلات صرفاً به‌طور تصادفی پیدا می‌شدند یا به‌راحتی در دسترس بودند.»
بر اساس تحقیقات، دندان حیوانات یکی از رایج‌ترین مواد اولیه برای ساخت جواهرات، زیورآلات و دیگر اشیای زینتی در عصر سنگ، به‌ویژه در نیمکره شمالی بوده است. دانشمندان این موضوع را مدیون مکان‌هایی همچون سایت باستانی ژوینیِکی در شمال لتونی هستند؛ گورستانی که شکارچی-گردآورنده‌ها برای حدود پنج هزار سال، از ۷۵۰۰ تا ۲۶۰۰ پیش از میلاد، مردگان خود را در آن دفن می‌کردند. در این مکان، بیش از ۲۰۰۰ دندان حیوانی از درون قبرها کشف شده است که آن را به نقطه‌ای ایده‌آل برای مطالعه تعامل انسان‌های باستان با این مواد تبدیل می‌کند.
باستان‌شناسان تاکنون زیورآلات دندانی کشف‌شده از این محل را به دقت بررسی کرده‌اند؛ اینکه این دندان‌ها متعلق به چه حیواناتی بوده‌اند، چگونه استفاده می‌شده‌اند، در کجای قبرها قرار داشته‌اند و چطور ساخته شده‌اند. اما به گفته محققان، مطالعات بسیار کمتری به خودِ فرایند استخراج دندان و نشانه‌های فیزیکی باقی‌مانده از این کار اختصاص یافته است.
برای پر کردن این خلأ، ماکانِه و همکارانش به معنای واقعی کلمه آستین بالا زدند. آن‌ها در مجموعه آزمایشگاهی ایدِنیه در شرق لتونی، مجموعه‌ای از آزمایش‌ها را برای بررسی هفت روش مختلف استخراج دندان انجام دادند: بریدن، ضربه‌زدن (کوبیدن)، خشک‌کردن در هوا، خیساندن، استفاده از حرارت مستقیم و دو روش آشپزی. این روش‌ها بر اساس تحقیقات باستان‌شناسی و قوم‌نگاری پیشین انتخاب شده بود. به گفته پژوهشگران: «در حالی که می‌توان روش‌های دیگری را نیز آزمود، ما استدلال می‌کنیم که این هفت روش محتمل‌ترین گزینه‌ها بر اساس فناوری‌های موجود در آن زمان بوده‌اند.»
در طول یک سال، این تیم طعم زندگی در عصر سنگ و نیاز به زیورآلات دندانی را تجربه کرد. آن‌ها از جمجمه‌ها و فک‌های هفت رأس گوزن شمالی اوراسیایی، دو رأس گراز وحشی و دو رأس گوزن کوچک (رو دییر) که توسط شکارچیان مجاز محلی تهیه شده بودند، استفاده کردند.
از بین تمام روش‌های آزمایش‌شده، دو روش آشپزی مؤثرترین بودند. جوشاندن فک در ظرف سفالی نه‌تنها باعث پختن گوشت می‌شد، بلکه بافت‌های نرم را از استخوان جدا می‌کرد و امکان بیرون‌آوردن راحت دندان‌ها را فراهم می‌ساخت. همچنین قرار دادن کل جمجمه‌ها در تنور زمینی — حفره‌ای که برای به دام انداختن حرارت و بخار غذا استفاده می‌شود — همان نتیجه را می‌داد.
هر دو روش استخراج بالا، نرخ بالای جداسازی دندان بدون آسیب‌دیدگی را امکان‌پذیر می‌کرد و علاوه بر آن، غذای آماده می‌داد و بقیه استخوان‌ها را برای ساخت ابزار مناسب می‌کرد. این یافته‌ها نشان می‌دهد که استخراج دندان احتمالاً بخشی از آداب و رسوم فرهنگی گسترده‌تر بوده که آماده‌سازی غذا، ساخت زیورآلات شخصی و آیین‌های تدفین را در هم می‌آمیخته است.
از میان سایر روش‌ها، خیساندن نیز موفقیت‌آمیز بود اما مزیت اضافه‌ای نداشت. بریدن یا کوبیدن برای جداسازی دندان‌ها کار می‌کرد، اما اغلب باعث آسیب به دندان‌ها می‌شد. دو روش دیگر — خشک‌کردن در هوا و استفاده از حرارت مستقیم — موفقیت‌آمیز نبودند.
پژوهشگران می‌نویسند: «در حالی که این مطالعه عمدتاً بر مجموعه زیورآلات دندانی گورستان ژوینیِکی متمرکز بود، نتایج آن پیامدهای گسترده‌تری برای درک فرایند استخراج دندان و تولید زیورآلات در سراسر پیشاتاریخ دارد. با بررسی روش‌های استخراج دندان، ما به بینش‌های ارزشمندی درباره رفتارها و آداب فرهنگی انسان‌ها در عصر سنگ دست یافتیم.»
با این وجود، هنوز سؤالاتی باقی مانده است. پژوهشگران امیدوارند مطالعه آن‌ها دیگر باستان‌شناسان را به جستجوی ردپاهای فیزیکی فرایند استخراج بر روی دندان‌های کشف‌شده تشویق کند. آن‌ها همچنین بر اهمیت بررسی دندان‌های گونه‌های دیگر، از جمله انسان‌ها و سگ‌ها تأکید دارند. به گفته آنان، این تحقیقات می‌تواند «نگاه انتقادی تازه‌ای بر پیچیدگی و اهمیت این رفتارها» بیفکند.