در ماه سپتامبر افغانستان به مدت دو روز بدون اینترنت بود. هیچ ماهوارهای از کار نیفتاد و هیچ کابلی قطع نشد؛ این قطعی عمدی و به دستور دولت طالبان انجام شد. پیشتر نیز دو هفته قبل، یک خاموشی محدودتر برای «جلوگیری از فعالیتهای غیراخلاقی» اعمال شده بود، بدون توضیح بیشتر. زمانبندی این اقدام بسیار نامناسب بود؛ جوامعی که هنوز از پیامدهای یک زمینلرزه بزرگ آسیب دیده بودند ارتباطات اضطراری خود را از دست دادند، پروازها متوقف شد و فعالیتهای بانکی مختل گردید.
این خاموشی بخشی از الگوی گستردهتری است. تنها از پایان سپتامبر تاکنون، خاموشیهای سراسری اینترنت در تانزانیا و کامرون و خاموشیهای منطقهای در پاکستان و نیجریه رخ داده است. در همه موارد به جز یکی، مقامها هیچ توضیح یا تأیید رسمی ارائه نکردند و میلیونها نفر از دسترسی به اطلاعات، تماس با عزیزان یا بیان خود در زمان بحرانها، انتخابات و اعتراضها محروم شدند.
از سال ۲۰۱۱ و نخستین نمونه قابل توجه در مصر، تعداد خاموشیهای عمدی اینترنت بهطور چشمگیری افزایش یافته است. همراه با همکارانمان در سازمان حقوق دیجیتال Access Now و ائتلاف #KeepItOn، در سال ۲۰۲۴ تعداد ۲۹۶ خاموشی عمدی اینترنت در ۵۴ کشور ثبت شده و تاکنون در سال ۲۰۲۵ دستکم ۲۴۴ مورد دیگر گزارش شده است.
این موضوع فراتر از یک مزاحمت ساده است. اینترنت به زیرساختی حیاتی تبدیل شده که بر شیوه زندگی، کار و دسترسی ما به اطلاعات اثر میگذارد. همچنین یکی از ابزارهای اصلی تحقق حقوق بشر است و قطع آن میتواند طیفی از سوءاستفادهها را تشدید یا پنهان کند. این خاموشیها جوامع را به سکوت وادار میکنند و هر روز رایجتر میشوند.
خاموشیهای اینترنت میتوانند محلی یا سراسری، جزئی یا کامل باشند. در خاموشیهای کامل مانند افغانستان یا تانزانیا هیچ چیزی کار نمیکند. اما اغلب خاموشیها هدفمندتر اجرا میشوند؛ اینترنت موبایل ممکن است قطع شود اما پهنای باند فعال بماند. سایتهای خبری مشخص، شبکههای اجتماعی و پیامرسانها میتوانند مسدود شوند در حالی که دسترسی کلی به شبکه برقرار است؛ همانند زمانی که برزیل در سال ۲۰۲۴ دسترسی به پلتفرم X (توییتر سابق) را قطع کرد. گاهی نیز تنها پهنای باند کاهش مییابد و همه چیز کند و بیاعتماد میشود.
در برخی موارد، خاموشی اینترنت در عملیات سیاسی یا نظامی به کار گرفته میشود. در سالهای اخیر روسیه و اوکراین بخشهایی از اینترنت یکدیگر را قطع کردهاند و اسرائیل بارها اینترنت فلسطینیان در غزه را خاموش کرده است. چنین خاموشیهایی در سال ۲۰۲۴ بیستوپنج بار رخ داد و مردم در ۱۳ کشور را تحت تأثیر قرار داد.
دلایل خاموشیهای اینترنت به اندازه کشورهایی که آنها را اجرا میکنند متنوع است. کنترل کلی اطلاعات تنها یکی از آنهاست. خاموشیها اغلب در واکنش به ناآرامیهای سیاسی رخ میدهند، زمانی که دولتها تلاش میکنند مانع سازماندهی مردم و دسترسی آنان به اطلاعات شوند؛ پاناما تابستان امسال در واکنش به اعتراضها خاموشی منطقهای اعمال کرد. یا در جریان انتخابات، هنگامی که احزاب مخالف از اینترنت برای بسیج هواداران و هماهنگی راهبردها استفاده میکنند. رئیسجمهور بلاروس، الکساندر لوکاشنکو، که از سال ۱۹۹۴ در قدرت است، اوایل امسال در جریان انتخابات اینترنت را قطع کرد؛ اقدامی مشابه آنچه در سال ۲۰۲۰ انجام داده بود. اما گاهی دلایل سادهترند. سازمان Access Now ثبت کرده که کشورها دستکم ۱۶ بار در سال ۲۰۲۴ بخشهایی از اینترنت را در زمان برگزاری امتحانات دانشآموزان قطع کردهاند؛ از جمله در الجزایر، عراق، اردن، کنیا و هند.
خاموشیهای ایران در سال ۲۰۲۲ و ژوئن امسال نمونهای از تلاشهای بسیار پیچیده هستند که با لایههای مختلف خاموشی، مردم را از اینترنت جهانی جدا کرده و به اینترانت ملی تحت نظارت و سانسور ایران سوق میدهند. در همین حال، هند سالهاست که رهبر جهانی خاموشی اینترنت بوده و ۸۵۵ مورد مجزا ثبت کرده است. میانمار با ۱۴۹ مورد در رتبه دوم قرار دارد و پس از آن پاکستان و سپس ایران هستند. همه این اطلاعات در داشبورد دیجیتال Access Now در دسترس است که جزئیات را بر اساس منطقه، کشور، نوع، گستره جغرافیایی و زمان نشان میدهد.
در سالهای نخست همهگیری، تعداد خاموشیهای اینترنت کمی کاهش داشت اما پس از آن بهطور چشمگیری افزایش یافت. دلایل این روند متنوع است، اما بخش زیادی از آن به رشد جنبشهای اعتراضی مرتبط با مشکلات اقتصادی و فساد، و همچنین عقبگرد دموکراتیک و بیثباتی عمومی نسبت داده میشود. در بسیاری از کشورها امروز، خاموشی اینترنت واکنشی فوری به هر نوع ناآرامی یا اعتراض است، حتی اگر بسیار کوچک باشد.
توانایی یک کشور برای قطع اینترنت به زیرساختهای آن بستگی زیادی دارد. در ایالات متحده، اجرای چنین خاموشیهایی دشوار است. همانطور که در بحثهای مربوط به احتمال ممنوعیت تیکتاک دو سال پیش دیده شد، ماهیت پیچیده و چندلایه اینترنت این کشور اجرای چنین اقدامی را بسیار دشوار میکند. با این حال، همانطور که در خاموشیهای سراسری اینترنت در جهان مشاهده شده، اثرات موجی آن بر همه جنبههای زندگی بسیار گسترده است. کافی است به یاد بیاوریم که حتی یک اختلال کوچک در سال ۲۰۲۴ ــ مربوط به شرکت CrowdStrike ــ باعث از کار افتادن ۸.۵ میلیون رایانه و لغو ۲۲۰۰ پرواز تنها در آمریکا شد.
هرچه زیرساخت اینترنت متمرکزتر باشد، اجرای خاموشی آسانتر است. اگر کشوری تنها یک ارائهدهنده تلفن همراه داشته باشد یا فقط دو کابل فیبر نوری آن را به جهان متصل کند، قطع آنها ساده خواهد بود.
خاموشیهای اینترنت نهتنها رایجتر شدهاند بلکه زیانبارتر نیز هستند. برخلاف سالهای گذشته که اینترنت گزینهای اضافی محسوب میشد یا نرخ نفوذ آن در کشورهای جنوب جهانی پایینتر بود، امروز اینترنت برای اکثریت جمعیت جهان بخشی حیاتی از زیرساخت اجتماعی است.
سازمان Access Now مدتهاست تأکید میکند محروم کردن مردم از اینترنت نقض حقوق بشر است و روایتهای تکاندهندهای از مناطقی مانند تیگرای در اتیوپی، اوگاندا، آنوبون در گینه استوایی و ایران گردآوری کرده است. اینترنت ابزاری اساسی برای طیفی از حقوق از جمله آزادی بیان و تجمع است. خاموشیها مستندسازی نقضهای حقوق بشری و جنایات را دشوار یا ناممکن میکنند. همچنین بر زندگی روزمره مردم، کسبوکار، بهداشت، آموزش، امور مالی، امنیت و ایمنی اثر میگذارند. خاموشیها در مناطق درگیر جنگ بهویژه آسیبزا هستند زیرا توانایی نهادهای بشردوست برای رساندن کمک را مختل کرده و یافتن مسیرهای امن خروج و گذرگاههای غیرنظامی را دشوارتر میسازند.
