در اعماق جنگل‌های گرمسیری شبه‌جزیره یوکاتان، شبکه‌ای عظیم از غارهای زیرزمینی وجود دارد که تنها تعداد کمی توانسته‌اند به آن دسترسی پیدا کنند. این غارها از طریق فروچاله‌هایی به نام «سنوت» قابل ورود هستند و احتمالاً هزاران کیلومتر در زیر زمین امتداد دارند و بزرگ‌ترین سامانه غارهای زیرآبی جهان به شمار می‌روند.
این تونل‌ها امروز تاریک و پر از آب هستند، اما در دوره پلیستوسن پایانی، حدود ۱۲۶ هزار تا ۱۱ هزار و ۷۰۰ سال پیش، خشک بوده‌اند. شواهد حضور انسان و حیوانات در این تونل‌ها شامل فسیل‌ها و آثار فعالیت انسانی است که هزاران سال دست‌نخورده باقی مانده‌اند. آگاهی کنونی از این سامانه‌ها نتیجه تلاش غواصان متخصص و همکاری آنان با گروه‌های بین‌المللی دانشمندان است.
بخشی از این غارها در سال ۲۰۱۴ خبرساز شد. «هویو نگرو» یا «سیاهچاله» حفره‌ای عظیم و زنگوله‌ای شکل در سامانه غاری «ساک آکتون» است که دومین غار بزرگ ایالت کینتانا رو در مکزیک به شمار می‌رود. در اعماق آن فسیل‌های متعددی کشف شد، از جمله اسکلت «نایا» که یکی از سه قدیمی‌ترین اسکلت‌های انسانی شناخته‌شده در قاره آمریکا است.
این حفره در سال ۲۰۰۷ توسط سه غواص به نام‌های آلخاندرو آلوارز، فرانکو آتولینی و آلبرتو ناوا بلانک کشف شد. سه سال بعد، مؤسسه ملی انسان‌شناسی و تاریخ مکزیک پروژه باستان‌شناسی زیرآبی هویو نگرو را تشکیل داد؛ تیمی متشکل از دیرینه‌شناسان، باستان‌شناسان و غواصانی از مکزیک، کانادا و ایالات متحده.
روبرتو چاوز آرسه از سال ۲۰۱۱ به کاوش در این تونل‌ها پرداخته، زمانی که برای پیوستن به پروژه دعوت شد. او هم‌زمان مدیر مشترک پروژه و غواص است و عکس‌های چشمگیرش در سامانه غاری «ساک آکتون» یکی از راه‌هایی بود که به دانشمندان سطح زمین امکان مشاهده محتوای آن را داد.
او در گفت‌وگوهای ویدئویی با گیزمودو از شگفتی تجربه مستقیم این جهان زیرزمینی سخن گفت. اما ورود به این فضا خطرناک است، به‌ویژه چون در آغاز کار، تونل‌های ساک آکتون ناشناخته، بدون نقشه و در تاریکی کامل زیر آب قرار داشتند.
برای کاوش تونل‌های منتهی به هویو نگرو، غواصان باید تمام تجهیزات ایمنی را همراه داشته باشند؛ از وسایل تنفسی گرفته تا قرقره‌های طناب برای جلوگیری از گم شدن و چراغ‌ها برای دیدن مسیر. علاوه بر این، دوربین‌ها و تجهیزات فیلم‌برداری نیز برای ثبت همه چیز با خود حمل می‌کنند.
چاوز آرسه توضیح داده که برای امنیت بیشتر، همیشه «ذخیره‌های اضافی» همراه دارند تا در صورت خرابی هر وسیله، جایگزین آماده باشد.
رسیدن به هویو نگرو سفری سریع نیست و به محل ورود به سامانه غاری بستگی دارد. در آغاز، چاوز آرسه و همراهانش که معمولاً دو یا سه نفر بودند، از سنوتی وارد ساک آکتون می‌شدند که حدود ۹۱۴ متر با هویو نگرو فاصله داشت. تنها شنا کردن از آن ورودی تا حفره نزدیک به یک ساعت طول می‌کشید، نکته‌ای مهم برای کسانی که به اکسیژن محدود تجهیزات غواصی وابسته‌اند.
اما این وضعیت به مرور تغییر کرد. دسترسی به هویو نگرو اکنون بسیار سریع‌تر شده است؛ زیرا غواصان سنوت دیگری را یافته‌اند که تنها ۷۶ تا ۹۱ متر با حفره فاصله دارد و همچنین با استفاده از اسکوترهای موتوری شبیه اژدر در آب حرکت می‌کنند.
در آغاز، نقشه‌برداری از سامانه غاری با ابزارهای ابتدایی انجام می‌شد؛ مانند قطب‌نما، طناب و اندازه‌گیری فاصله با متر نواری. اما بعدها روش «فتوگرامتری ساختار از حرکت» به کار گرفته شد. در این روش عکس‌های همپوشان گرفته و سپس وارد نرم‌افزار می‌شود تا یک مدل سه‌بعدی نقطه‌ای ساخته شود. این کار زمان زیادی برد و نیازمند ساعت‌های طولانی غواصی بود، اما نتیجه آن مدلی مجازی شگفت‌انگیز از هویو نگرو و بخش‌هایی از ساک آکتون است که امکان مشاهده این جهان زیرآبی را برای دانشمندانی فراهم می‌کند که نمی‌توانند به آن دسترسی مستقیم داشته باشند.
یکی از عکس‌های چاوز آرسه به‌خوبی اندازه هویو نگرو را نشان می‌دهد. در تصویر، نور مصنوعی دیواره‌های حفره و انبوه سنگ‌های کف آن را روشن کرده است. دو غواص که در میانه مسیر تا سقف شنا می‌کنند در برابر ابعاد آن بسیار کوچک به نظر می‌رسند. قطر دهانه هویو نگرو بیش از ۳۲ متر است، کف آن به بیش از ۶۷ متر گسترش می‌یابد و عمق آن نزدیک به ۶۰ متر است. این حفره بسیار عظیم است.
ردپاهای به‌جا مانده از انسان‌ها، در کنار استخوان‌های یافت‌شده، نشان می‌دهد چرا برخی افراد به این تونل‌های زیرزمینی رفتند.
در دیگر سامانه‌های غاری یوکاتان شواهد گسترده‌ای از استخراج «اخر» دیده می‌شود؛ ماده‌ای معدنی که رنگدانه قرمز تولید می‌کند. پژوهشگران در مقاله‌ای در سال ۲۰۲۰ نوشتند که اخر قرمز رایج‌ترین رنگ غیرآلی در تاریخ جهان بوده و برای تزئین، آیین‌های تدفین و نقاشی‌های صخره‌ای استفاده می‌شده است. با این حال، دلیل ارزش آن برای مردم یوکاتان همچنان ناشناخته است. یکی از نویسندگان مقاله، چترز، گفته این نوع اخر دارای مقدار بالای آرسنیک است و احتمالاً برای از بین بردن شپش مناسب بوده است.
نشانه‌های فعالیت انسانی به‌وضوح در توده‌های سنگی دیده می‌شود که به‌عنوان علامت در مسیر باقی گذاشته‌اند. همچنین تعداد زیادی استالاگمیت و استالاکتیت شکسته وجود دارد که برای عبور یا به‌عنوان ابزار حفاری استفاده شده‌اند. تلاش‌های آنان برای استخراج اخر، گودال‌ها و کانال‌های بزرگی بر جای گذاشته که بین ۷۵ تا ۱۰۰ متر امتداد دارند. سنگ‌ها و خاک سرخ‌شده بر اثر آتش و وجود زغال نشان می‌دهد که برای مقابله با تاریکی از آتش استفاده کرده‌اند. سقف بالای این نقاط هنوز سیاه است و آثار دوده ناشی از آتش روشن است.
